20 dec Erfgoed voor de toekomst
Erfgoed voor de toekomst
In het ontwerpproces voor de dijkversterking tussen Gorinchem en Waardenburg stonden twee dingen centraal: het versterken van de dijk en een goede inpassing in het onderliggende landschap. Naast waterveiligheid spelen erfgoed, recreatie en natuurontwikkeling een belangrijke rol, óók binnen de sober en doelmatige aanpak die gehanteerd wordt binnen de projecten van het Hoogwaterbeschermingsprogramma. Hoe de versterking slim in te passen, gekoppeld aan gebiedsontwikkeling, is bij dit type opgaven de grote uitdaging. Bij dit project is dat mede dankzij de Erfgoed Deal goed gelukt.
“Het project is opgenomen in de Erfgoed Deal vanwege de opschaalbaarheid van de aanpak van de Graaf Reinaldalliantie. Door de historische gelaagdheid – de herkomstwaarde van een gebied – als basis te nemen voor alle fysieke maatregelen versmelt de dijkversterking als het ware met het omringende landschap. Je voelt dat het past.” – Erfgoed Deal, 2022
Meer dan waterveiligheid
veenenbos en bosch landschapsarchitecten zien de dijkversterking niet enkel als technische ingrepen voor waterveiligheid, maar als kans voor gebiedsontwikkeling. De effecten van een dijk reiken verder dan de fysieke lijn en raken omliggende landschappen, dorpen en functies. Een integrale aanpak, waarbij waterveiligheid slim wordt gecombineerd met erfgoed, recreatie en natuur, zorgt voor een toekomstbestendig ontwerp dat zowel functioneel als betekenisvol is voor de omgeving.
Een mooi voorbeeld hiervan is het linielandschap. Het dijktraject Gorinchem-Waardenburg (GOWA) is verstrengeld met UNESCO Werelderfgoed, zowel de Nieuwe- als de Oude Hollandse Waterlinie hebben raakvlak met de dijk. Het linielandschap is in het ontwerp onmisbaar onderdeel van de waterkering. De karakteristieke elementen van de waterlinie waren nog maar deels aanwezig, vaak in vervallen staat. Het ooit zo prominente Ravelijn functioneerde bijvoorbeeld enkel nog als parkeerplaats voor de naastgelegen moestuin, en het sluizencomplex bij Fort Vuren was weliswaar nog intact, maar overgroeid met bos. Een viertal plekken wordt binnen het project onder handen genomen.
Onmisbaar erfgoed
Het is niet voor het eerst dat elementen van de Hollandse Waterlinies een nieuw leven krijgen, maar de wijze waarop is wel uniek. Inmiddels is de aanleg van twee van de linie elementen zo ver gevorderd dat het erfgoed weer duidelijk te herkennen is. Een mooi moment om terug te kijken op het ontwerpproces! Jasper en Willem leggen uit hoe ze het ontwerp hebben aangepakt:
“Een dijkversterking is per definitie een meerjarenproject, en ook het linielandschap was een project van de lange adem. Het is een prachtig project geworden, door een proces van intensief praten, zoeken en verleiden om uiteindelijk tot een plan te komen waar iedereen warm van werd. Het is bijzonder dat er ruimte was—of beter, dat het mogelijk was om ruimte te creëren—om met de Erfgoed Deal hier vol voor te gaan. Wat de doorslag gaf en wat dit tot een werkend en uitvoerbaar plan heeft gemaakt, is de wijze waarop we hebben gezorgd dat het erfgoed essentieel onderdeel wordt van de waterkering.”
Bij de inpassing van het erfgoed ging het niet alleen om renoveren of consolideren, maar juist om het combineren hiervan met het functioneel maken als onderdeel van de waterkering. Dit zorgt voor meerwaarde en biedt een garantie voor duurzaam beheer. Bovendien wordt de dijk niet uitsluitend ontworpen als een praktische verdedigingslinie tegen het water, maar ook als onderdeel van een netwerk en aantrekkelijk landschapselement. Door het slimme combineren van het robuuste werk aan de dijk met verfijnde, cultuurhistorische details in de verblijfsplekken, vertelt de kering een beleefbaar verhaal over de strijd die door de eeuwen heen rondom de dijk is geleverd—van verdediging in tijden van oorlog tot de dreiging van dijkdoorbraken—en het voortdurende proces van beheer en waterbeheersing.
Een van de locaties die is uitgewerkt, is Fort Vuren. De damsluis wordt gerestaureerd en hersteld in zijn oorspronkelijke functie. Om het vrije zicht op Slot Loevestein te behouden, is de dijk ter plaatse overslagbestendig gemaakt. Het mogelijk overgeslagen water komt in de Fortgracht. Het water kan vervolgens worden afgevoerd via de damsluis, een functie die aansluit bij de historische werking. Waar de sluis vroeger diende om water het achterland in te laten om vijanden op afstand te houden, wordt deze nu ingezet om het water te reguleren en de dijk en het achterliggende gebied veilig te houden. Om de beleving te versterken, worden de hoofdcontouren van het gemaal zichtbaar gemaakt. Deze vormen een ‘landschapsbalkon’ met uitzicht over het fort. De uitvoering van dit ontwerp is inmiddels in volle gang.
Samenwerken als sleutel
Dat er nu een sterk en compleet plan ligt, is mede te danken aan Kees van der Velden. Tijdens zijn tijd als landschapsarchitect bij de Dienst Landelijk Gebied heeft hij onderzoek gedaan naar een wandelrondje Fort Vuren. Hoewel het ontwerp destijds deels werd gerealiseerd, belandde het gedeelte rondom de sluis op de plank. Bij de start van het dijkversterkingsproject zijn deze plannen opnieuw opgepakt. Het inpassen van dit ontwerp, in combinatie met de vernieuwde koppeling aan het watersysteem, creëerde de urgentie om het opnieuw uit te werken en te realiseren.
Kees: “Het project Gorinchem-Waardenburg laat op prachtige wijze zien hoeveel rijker ons dijkenlandschap wordt, wanneer we de eigentijdse waterveiligheidsopgave weten te combineren met de historische identiteit van het landschap. Juist door het erfgoed hier een nieuwe functie te geven in het waterbeheer en te benutten als recreatieplek, blijft deze bijzondere historie behouden voor de toekomst. Cruciaal was de kwaliteitsambitie van de Graaf Reinaldalliantie met de ontwerpers van veenenbos en bosch. Zij hebben mijn oude ontwerp omarmd, verbonden met de dijkversterkingsopgave en met kwaliteit verder uitgewerkt tot een prachtig resultaat.”
Willem: “Het laat ons zien dat we als ontwerpers niet bang moeten zijn om met een plan of visie op de plank terecht te komen, omdat het in de toekomst een waardevolle basis kan vormen voor anderen. Als ontwerpers worden we soms gedwongen te vertrouwen op de lange adem, in dit geval heeft dat fantastisch uitgepakt.”
Plaatselijke verenigingen zoals Werkgroep Vesting Gorinchem waren zeer betrokken bij het proces en hebben waardevolle input geleverd. Mede door hun diepgaande kennis van het erfgoed langs de dijk is het verhaal zo krachtig geworden.
Aan een project van deze omvang werk je per definitie niet alleen: dit resultaat zou nooit behaald zijn zonder de bevlogenheid van onze partners. Bij de dijkversterking zijn dat de partners in de Graaf Reinaldalliantie: Waterschap Rivierenland, GMB, Heijmans, DEME Group, Royal Haskoning DHV. Vanuit de erfgoeddeal de Provincie Gelderland, Provincie Zuid Holland, Gemeente West Betuwe en Gemeente Gorinchem. Ons gezamenlijke plan is getoetst door Vestigia en wordt gerealiseerd door Nico de Bont en Bureau Polderman.
Hoe nu verder?
“Vooral de denkwijze die is toegepast bij het linielandschap nemen we mee in al ons andere werk. We weten het eigenlijk al, maar de noodzaak en meerwaarde van het integraal benaderen van een project werd hier eens te meer bevestigd. Door het slim combineren van erfgoed en waterveiligheid zijn de historische elementen een onmisbaar onderdeel geworden van de huidige waterkering, en daarmee verzekerd van functie en beheer in de toekomst. En zijn we een prachtig project aan het realiseren.
De gedrevenheid om een plan te maken dat daadwerkelijk kan worden uitgevoerd en te blijven zoeken naar hoe het wel kan, heeft ervoor gezorgd dat hier met de erfgoeddeal alle puzzelstukjes bij elkaar zijn gevallen. Het zou mooi zijn als we in de toekomst met elkaar kunnen blijven puzzelen!”